Bjargað frá pólitískri örvílnun ;)

Gömul kona benti mér á það fyrir einhverjum áratugum að viðfangsefni stjórnmála ætti að vera að leita eftir jafnvægi einstaklingsfrelsis og samábyrgðar.  Þessi einfalda en skýra sýn hefur bjargað mér frá pólitískri örvílnun.

Smám saman hefur það runnið upp fyrir mér hvernig þetta lögmál gildir ekki aðeins um klassíska togstreitu hægri og vinstri heldur velflest samskipti einstaklinga og samfélaga, allt frá heimilinu upp í alþjóðasamfélagið. Þetta er grunnregla jafnt siðferðis og stjórnmála. Ég segi ekki að viðfangsefnin séu alltaf auðveld. Nú erum við t.d. að ströggla við jafnvægi milli friðhelgi einkalífsins og gagnsæis. Það er afar viðkvæmt en mikilvægt málefni sem heyrir beint undir þetta lögmál.

Vitundin um þetta hefur gert mér auðveldara um vik að tala við fólk og virða skoðanir þess. Þótt fólk haldi fram gildi annars þáttarins á kostnað hins er svo gott að lenda ekki í að þrátta um hvort atriðið sé mikilvægara, heldur geta sagt sem svo: Jú þetta er grundvallaratriði sem ekki má horfa framhjá en við þurfum líka að horfa á fleiri þætti í samhengi.

Hitt er svo annað að við þurfum alltaf að hafa árangurinn í huga. Það er faktískt hægt að þrengja að einkarýminu án þess að það komi samfélaginu til góða. Stundum finnst mér sem teknir séu ókostirnir úr báðum áttum en kostirnir hafi gleymst, við njótum lítils samhugar, ábyrgðar eða öryggis þótt frelsi fólks séu settar verulegar skorður.

Mér er sagt að ég búi í lýðræðisríki

Hef ég í kosningum einhvern tíma séð lista þar sem ég vildi kjósa alla? – Nei. Hef ég séð lista þar sem ég vildi ekki kjósa neinn? – Tæpast. Yfirleitt held ég að mér hafi þótt frambærilegt fólk á öllum listum en ég hef aldrei – þrátt fyrir að búa í lýðræðisríki – haft rétt til að kjósa þá sem mig langaði til.

Flokkapólitík eða fulltrúa að eigin vali?

Sjálfsagt finnst fólki ég hafa tekið stórt upp í mig að kalla nútímavinnubrögð í stjórnmálum stofnanavæddan klíkuskap. En það er í rauninni stórmerkilegt fyrirbæri sálarlífsins hvernig okkur tekst að viðurkenna meingallað fyrirkomulag sem sjáfsagt, aðeins ef það er almennt tíðkað. Og það er almennt tíðkað um allan hinn vestræna heim að strax eftir kosningar sé skipt í tvö lið: Liðið sem ræður og liðið sem ræður ekki. Það er meira að segja hlutverk forsetans að stýra klíkuskapnum, hver fái að byrja að velja í stóra liðið.

En það er auðvitað sanngjarnt að spurt sé: Er hægt að gera þetta öðruvísi? Sennilega ekki ef notast er við flokkapólitík en sé fólk kosið sem einstaklingar verður þessi skipting algjörlega marklaus.

Ég hef velt því fyrir mér hvort eða hvernig persónukjör og tilvist stjórnmálaflokka geti farið saman. Ég á kannski ekki von á að það falli allsstaðar í góðan jarðveg að leggja stjórnmálaflokkana niður á einu bretti   Eðlileg millileið er líkast til að stjórnmálaflokkar geti áfram boðið fram en kjósandinn hafi rétt til að velja sér hvort heldur hann vill fólk af einum lista eða úr öllum flokkum, sem og óflokksbundna.

Yrði það flókið? Nei, ég held að nú þegar við höfum komist á bragðið með þá stórsnjöllu aðferð sem er notuð við að kjósa til stjórnlagaþings, ætti þetta ekkert að vefjast fyrir okkur.

Kosningamenning og kostnaður við að vera í kjöri

Þar sem ég hef hlotið mitt félagslega uppeldi er óhlutbundin kosning reglan, án framboðs eða tilnefningar, og kosningaáróður er óheimill. Slíkt fyrirkomulag byggist á því að kjósandinn beri ábyrgð á að kynna sér störf og hugmyndir þeirra sem eru virkir í samfélaginu yfir lengri tíma. Kjósandinn velur fólk til þjónustu en hugmyndir um baráttu og frama eru í raun álitnar and-félagslegar. Sú gerjun sem nú á sér stað varðandi hvernig standa beri að kosningum er þróun í þessa átt og mikið fagnaðarefni

Hins vegar má öllum vera ljóst að hér er um nýja og byltingarkennda hugsun að ræða miðað við þær aðferðir sem hingað til hafa viðgengist í íslenskum stjórnmálum. Auk þess er frestur kjósenda til að kynna sér þá sem eru í kjöri afar stuttur, sérstaklega eru þeir sem ekki eru handgengnir netinu illa settir. Það er engin furða að fólk sé pínu áttavillt, frambjóðendum finnst þeir ekki hafa tækifæri til að kynna sig eins og vert væri og hefð er fyrir í samkeppnistjórnmálum. Kjósendur eru heldur ekki undir það búnir að bera sig sjálfir eftir upplýsingum eftir að hafa vanist við að vera mataðir.

Möguleikar frambjóðenda til að láta upplýsingar um sig og skoðanir sínar liggja frammi fyrir alþjóð á bloggsíðum hafa skapað nýjan vettvang fyrir stefnumót kjósenda og þeirra sem bjóða fram þjónustu sína, frambjóðendum að kostnaðarlausu. Það eitt og sér er forsenda til að gjörbreyta valmenningu við kosningar.

Ég er hvorki hissa né hneyksluð á að frambjóðendur reyni að kynna sig og stefnumál sín, m.a. með auglýsingum. Auðvitað stöndum við einhvern veginn klofvega milli gamalla og nýrra starfshátta. Ég tel hins vegar afar mikilvægt að horfa á gildi þeirra breytinga sem eru að verða og að við vinnum með breytingunum frekar en á móti.

Sjálf var ég að svara Ríkisendurskoðun um hvað það kosti mig að vera í kjöri. Svarið var í raun hálf spaugilegt en eini kostnaður minn var að borga undir ábyrgðarbréf með framboðsgögnunum mínum suður - 595 krónur.

Svör við spurningalista

Fyrir fáeinum dögum bað kjósandi okkur sem erum í kjöri til stjórnlagaþings að svara nokkrum spurningum. Aðeins var beðið um að svarað yrði með einu orði en hér á blogginu hef ég auðvitað aðstöðu til aðgera örlítið nánar grein fyrir afstöðu minni.

Viltu að landið verði eitt kjördæmi?

Svar: Ég vildi helst blandaða leið

Það er nauðsynlegt að jafna vægi atkvæða. Það gerist auðvitað sjálfkrafa ef landið er sameinað í eitt kjördæmi, en eins mætti einfaldlega fækka þingmönnum í fámennari kjördæmum og í raun er hægt að reikna fulltrúafjölda hvers kjördæmis út frá mannfjölda fyrir hverjar kosningar.

Það er nauðsynlegt að fólk úr öllum landshlutum eigi sér rödd meðal þingmanna. Meiri hluti þjóðarinnar býr á höfuðborgarsvæðinu og því gæti það gerst ef landið væri eitt kjördæmi, að fólk á landsbyggðinni ætti sér fáa eða enga málsvara á þingi.

Mín hugmynd að lausn væri að fara blandaða leið, hluti þingmanna yrði kosinn sameiginlega af öllum landsmönnum en aðrir yrðu kjörnir sem fulltrúar kjördæma. Ég hef séð setta fram svipaða hugmynd þar sem talað er um tvær deildir. Ég sé hins vegar enga ástæðu til annars en að allir þingmenn störfuðu saman í einni deild eins og verið hefur.

Viltu að ríkið veiti einu trúfélagi forréttindi umfram önnur?

Svar: Nei            

Ég vil þó taka fram að ég tel að við endurreisn samfélagsins þurfi markvisst að vinna með siðræna færni og samfélagsvitund. Ábyrg þátttaka trúfélaga og annarra lífsskoðunarfélaga skiptir þar miklu máli og tryggja þarf starfsskilyrði þeirra þótt fallið verði frá núverandi tengslum ríkis og þjóðkirkju. - Mér finnst spurningin raunar nokkuð leiðandi. Þegar mikill meiri hluti þjóðarinnar tilheyrir einu trúfélagi verður staða þess óhjákvæmilega önnur. Ég vil virða þjóðarvilja í þessu máli.

Viltu að almenningur eigi allar náttúruauðlindir

og njóti arðs af þeim?           

Svar: Í stórum dráttum já           

Ég tel land raunar til náttúruauðlinda en tel t.d. eðlilegt að bændur geti átt jarðir sínar. Mér þætti þó vert að skoða hvernig hægt sé að koma í veg fyrir að land eða landbúnaðarkvóti geti safnast á fárra hendur. Eignaupptaka (eins og í þjóðlendumálinu) ætti hins vegar ekki að eiga sér stað bótalaust.

 

Viltu að vernd umhverfis og náttúru verði höfð að leiðarljósi

við allar framkvæmdir?

Svar: Já

Ég vil forðast öfga arðráns og friðunar. Skilgreina þarf hvað eigi að friða en nýta annað á sjálfbæran hátt.

 Viltu að öll orkufyrirtæki séu í eigu almennings?

Svar: Nei            

Ég tel rétt að helstu auðlindirnar séu í eigu almennings og stjórnvöld stýri nýtingu þeirra í almannaþágu. Ég vil ekki útiloka að fyrirtæki geti verið í einkaeigu en stjórnvöld verða að sjálfsögðu að setja slíkri starfsemi lagaramma. 

Viltu að Ísland verði áfram aðili að Atlandshafsbandalaginu?

Svar: Nei            

Ég vildi sjá friðargæslu Sameinuðu þjóðanna eflda til að halda uppi alþjóðalögum og friði, með það að markmiði að varnar- eða hernaðarbandalög verði lögð niður. Þótt það sé ekki á færi íslenskra stjórnvalda að koma því í kring ;) þætti mér eðlilegt að þau ynnu út frá þessu sjónarmiði.

Viltu að Ísland gerist aðili að Evrópusambandinu

náist hagstæðir samningar?

Svar: Óviss         

Þarna er svo margt sem mælir bæði með og á móti að ég er hreinlega ekki búin að gera þetta upp við mig. Mér finnst mikilvægt að umsóknarferlið sé klárað, enda betra að hafa sem gleggstar upplýsingar til að taka afstöðu út frá.

Þarf fólk í öllum landshlutum að eiga fulltrúa á þingi?

Í umræðunni um að landið eigi að vera eitt kjördæmi hef ég séð því haldið fram að það sé til marks um óþarfa togstreitu landsbyggðar og þéttbýlis að skipta landinu í fleiri en eitt kjördæmi. Nær væri að tryggja rétt landsbyggðarinnar í stjórnarskrá en svo getum við öll verið í sama kjördæminu og þá myndu allir þingmenn taka tillit til dreifbýlis. - Hvaða rétt landsbyggðarinnar ætli sé verið að tala um ef þau réttindi að eiga fulltrúa á þingi eru álitin óþörf?

Í samkeppnispólitík (sem ég óttast að verði stunduð enn um sinn) er vænlegra til árangurs að höfða til meirihluta en minnihluta. Þess vegna er ekki aðeins hugsanlegt að stundum fengi landsbyggðarfólk fáa eða jafnvel enga fulltrúa, heldur ekki síður að þeir sem sætu við stjórnvölinn sinntu mun betur þörfum meirihlutans.

Vissulega er það meðal minna heitustu óska að stjórnmálaumræða færist  frá baráttu og karpi yfir í samráð. En jafnvel við slíkar kjöraðstæður er mikilvægt að samræðan fari fram frá ólíkum sjónarhornum. Það gerir hana frjórri og til verða lausnir sem enginn einn í hópnum sá fyrir.

Það er ekki af mannvonsku sem fólk sér fyrst og fremst sína eigin hlið. Það er einfaldlega mannlegt. Auðvitað þekkjum við og skiljum best það sem við sjálf lifum og hrærumst í. Vitneskja er heldur ekki nóg til skilnings. Við vitum um fátækt, hungur og óréttlæti í heiminum en gerum sáralítið í því. Leggjum ekki einu sinni á okkur að leita leiða til úrbóta. En ef slíkt stendur okkur nærri, þegar eitthvað snertir okkur, þá bregðumst við frekar við. Vegna þessa mannlega eðlis er mikilvægt að sem flestir eigi fulltrúa þar sem rætt er um þjóðmálin og ákvarðanir teknar.

Á landið að vera eitt kjördæmi?

Það er nauðsynlegt að jafna vægi atkvæða. Það gerist auðvitað sjálfkrafa ef landið er sameinað í eitt kjördæmi, en eins mætti einfaldlega fækka þingmönnum í fámennari kjördæmum og í raun er hægt að reikna fulltrúafjölda hvers kjördæmis út frá mannfjölda fyrir hverjar kosningar.

 

Það er nauðsynlegt að fólk úr öllum landshlutum eigi sér rödd meðal þingmanna. Meiri hluti þjóðarinnar býr á höfuðborgarsvæðinu og því gæti það gerst ef landið væri eitt kjördæmi, að fólk á landsbyggðinni ætti sér fáa eða enga málsvara á þingi.

 

Mín hugmynd að lausn væri að fara blandaða leið, hluti þingmanna yrði kosinn sameiginlega af öllum landsmönnum en aðrir yrðu kjörnir sem fulltrúar kjördæma. Ég hef séð svipaða hugmynd þar sem gert er ráð fyrir tveimur deildum. Ég sé hins vegar enga ástæðu til annars en að allir þingmenn starfi saman í einni deild eins og verið hefur.

Ég veit að það eru fleiri fletir á þessu máli en þetta þykja mér vera aðalatriðin.

 

 

 

Fortíð eða framtíð

Af ýmsum ástæðum virðist umræða um þjóðkirkjuna, og tengsl hennar við ríkið, ætla að verða fyrirferðarmikil  í aðdraganda stjórnlagaþings.  Margir þeirra sem tala fyrir áframhaldandi sambandi halda mjög á lofti fortíð okkar, menningu og sögu.

Ég er nú á því að hlutverk stjórnlagaþingsins sé miklu frekar að horfa fram en aftur.  Hvort stjórnarskráin verði vel lukkuð byggir ekki síst á því hvort þingið skipi fólk sem er ekki um of bundið við fortíðina en getur skapað nýja sýn á nýja tíma.

Nýir tímar þurfa að byggjast á einingu en ekki einsleitni. Einingu í margbreytileika - þar sem fólk gefur hvert öðru svigrúm og virðir stöðu minnihlutahópa. Í því samhengi ætti ekki að skipta öllu máli hvort trú á Guð eða trú á guðleysi væri í meiri- eða minnihluta. Virðing fyrir skoðunum annarra þarf í öllum tilvikum að vera fyrir hendi.

Mig langar auðvitað að sjá að fólk geti trúað á mannlegar framfarir. Okkur á nú að vera orðið ljóst að samfélagsumbætur felast ekki í reiknuðum hagvexti. Við þurfum að vinna með viðhorf og þroska til að efnahags- og samfélagsumbætur fari hönd í hönd. Ábyrg þátttaka trúfélaga og annarra lífsskoðunarfélaga skiptir þar máli.

Loks er rétt að hafa í huga að hefðu Íslendingar verið álíka fastheldnir á fortíðina fyrir þúsund árum og sumir þeirra sem nú tjá sig um málefni þjóðkirkjunnar, er spurning hvort eða hvenær orðið hefði af kristnitöku hér á landi.

Pínu meira um auðlindir

Í síðasta pistli lýsti ég þeim útgangspunkti þegar rætt er um eignarhald á auðlindum að jörðin sé sameign mannkyns. Svo kom ég inn á helstu auðlindir en gleymdi reyndar að nefna sjálft loftið, sem er eins og aðrar auðlindir sameign jarðarbúa en ekki í einkaeigu Íslendinga.

Satt að segja ættum við aldrei að tala um eign í þessu sambandi, því í rauninni eigum við ekki jörðina þótt við fáum að nýta hana um okkar daga. Það væri miklu heilbrigðara að tala um nýtingarrétt en eign.

En varðandi þær auðlindir sem við Íslendingar erum að nýta, þá hefur fókusinn undanfarna mánuði verið á orkulindunum. Það er í sjálfu sér fínt enda mjög brýnt að móta heildstæða stefnu gagnvart þeim. En það má ekki verða til þess að við gleymum að endurheimta úr höndum einkaaðila þá eign sem samkvæmt núverandi lögum er sameign íslensku þjóðarinnar en hefur þrátt fyrir skýr lög gengið kaupum og sölum. Fyrsta grein laga um stjórn fiskveiða er svona:

   Nytjastofnar á Íslandsmiðum eru sameign íslensku þjóðarinnar. Markmið laga þessara er að stuðla að verndun og hagkvæmri nýtingu þeirra og tryggja með því trausta atvinnu og byggð í landinu. Úthlutun veiðiheimilda samkvæmt lögum þessum myndar ekki eignarrétt eða óafturkallanlegt forræði einstakra aðila yfir veiðiheimildum.

Ég hélt í einfeldni minni að þetta væri nógu skýrt. En fyrir nú utan að áralöng aðferð við fiskveiðistjórn hefur unnið gegn markmiðum laganna þá stendur þessi misserin yfir blóðug barátta um hvort ríkið geti í smáum skömmtum endurheimt það forræði sem nú er í höndum einkaaðila.

Hægt er að fallast á að stofnar hafi ekki verið ofveiddir að sama marki og ef engri stýringu hefði verið beitt, enda talar enginn fyrir óheftum veiðum. En markmiðinu um verndun hefði þurft að fylgja eftir með miklu meiri þekkingaröflun. Það vantar sárlega meiri þekkingu og skilning á lífríkinu og samhengi innan þess, sem og áhrifum veiða og veiðarfæra.

Markmiðin um trausta atvinnu og byggð í landinu voru einfaldlega lögð til hliðar í nafni hagkvæmrar nýtingar. En það sem er ódýrt fyrir einn þarf ekki að vera hagkvæmt fyrir heildina. Af öllum þeim fjölmörgu aðilum sem byggðu lífsafkomu sína beint og óbeint af veiðum og vinnslu eru það aðeins „eigendur“ kvótans sem hafa hagnast, ekki samfélögin.

Vonandi lærum við af mistökunum, vindum ofan af því sem búið er að gera og tryggjum að auðlindir til lands og sjávar verði nýttar með almannahagsmuni að leiðarljósi.

Aðeins um eignarhald auðlinda

Ef við byrjum á grunninum, þá er ekki hægt annað en fallast á að jörðin sé sameign mannkyns (sem við deilum raunar með öðrum lífverum) og þannig er í raun vandséð hvernig hægt sé að fallast á einkaeign á einstökum hlutum hennar.

Engu að síður þurfum við að hafa leikreglur um nýtingu jarðargæða og í gegn um aldirnar þróuðust mál þannig að yfirráð urðu viðurkennd sem eign. Það kann að vera praktísk leið, m.a. til að viðhalda stöðugleika og hefur vissulega ýmsa kosti en fyrirkomulagið og hlutföllin þarf þó að endurskoða með tilliti til réttlætis, bestu nýtingar og náttúruverndar.

Þegar talað er um sameign náttúruauðlinda er oft óljóst hvað átt er við, oftast er það fiskurinn í sjónum, gjarna orkuauðlindir, hugsanlegar auðlindir undir yfirborði jarðar og jafnvel hér á landi er farið að tala um vatn. Land sem slíkt er síður til umræðu og land hefur á undanförnum áratugum verið afar lágt metið. Engu að síður er land grunnforsenda tilveru okkar, undirstaða matvælaframleiðslu og byggðar, auk flestra tegunda iðnaðar og tómstunda.

Ég er úr sveit og veit vel hversu mikla ást er hægt að hafa á landinu sínu þar sem maður þekkir hvern stein og hverja þúfu, og af hve miklum kærleika flestir bændur annast jarðir sínar. Ég kannast við hugtakið að vera landlaus sem í hugum margra er mesta lánleysi sem hugsast getur. Ég er sannfærð um að slík væntumþykja um stað og störf bætir árangur. Meðal annars þess vegna er mikilvægt að sem flestir eigi þess kost að tengjast landi í gegnum eigna- eða nýtingarrétt. En um leið gerir það kröfu um að einstakir aðilar sitji ekki á stærra landi en þeir geta með góðu móti sinnt.

Í rauninni finnst mér stórkostlegt að við landnám hafi verið hugsað fyrir hófsemi við landtöku. Mér finnst eðlilegt að við nútímamenn séum ekki eftirbátar forfeðra okkar en setjum skorður við óhóflegri söfnun jarðnæðis á fárra hendur. Hvar mörkin eigi að liggja er ég ekki með svar við, enda krefst það yfirvegunar og samráðs. Ég sæi jafnvel fyrir mér ólíka flokka eftir því hvort landið væri nýtt eingöngu til einkanota og tómstunda s.s. fyrir sumarbústaði og hins vegar fyrir búskap þar sem landið væri í raun nýtt í almannaþágu.