Hvers eðlis eru þáttaskil?

Eftirvænting sem varð að engu var líklega sú tilfinnig sem sat í fólki fyrst eftir leiðtogafundinn í Höfða haustið 1986. Hver man ekki eftir spennuþrunginni sjónvarpsútsendingu þar sem myndefnið var hurðarhúnn   Loks kom niðurstaðan: Ekkert samkomulag – enginn árangur.

Fáum árum seinna varð flestum þó ljóst að fundurinn hafði opnað glugga fyrir nýjan skilning og nýja sýn, sem breytti stefnu heimsmálanna.

Mér líður eins og kosningarnar í dag séu svipaður viðburður. Hugur margra er svo bundinn fortíð og nútíð að þeir sjá ekki aðra möguleika og telja núverandi kerfi og aðferðafræði við stjórnun þjóðmála nánast vera náttúrulögmál. Sannarlega vilja margir breytingar en fólk er reitt, vonsvikið og vondauft. Úrtöluraddirnar telja ólíklegt að stjórnlagaþingið nái neinni niðurstöðu – og þótt það kæmist að niðurstöðu myndu alþingismenn rífa hana í tætlur og endanleg útkoma yrði í besta falli útþynnt.

Jafnvel þótt allt færi á versta veg og við fengjum aðeins bragðdaufar breytingar á stjórnarskránni út úr þessari vinnu núna, þá held ég svo virkilega að aðferðafræðin við þjóðfundina og við persónukjörið opni okkur sýn á að það sé ýmislegt hægt. Þá verður ekki aftur snúið og þróunin mun að einhverju marki eignast eigið líf.

Svo skulum við ekki horfa fram hjá þeim möguleika að kjörið og vinna stjórnlagaþings lukkist nokkuð vel. Við getum alveg gert okkur grein fyrir því að það er að mörgu leyti hagstæðara að vinna þróunar- og tilraunavinnu í litlu samfélagi og lærdómur Íslendinga getur orðið öðrum þjóðum fyrirmynd. Örugglega verða gerð einhver mistök en það væru verri mistök að halda að sér höndum og hjakka í sama farinu.  Að gera, læra af því og laga, er sú þríliða sem endurtekur sig nánast eins og hringferli í þróunarvinnu og framförum. Aðeins þannig breytum við mistökum í lærdóm og framfarir.

Kannski finnst fólki ekki blasa við stór breyting á íslensku stjórnarfari að ári liðnu en ég er sannfærð um að ný þróun er að hefjast. Það eru þáttaskil og þótt ekki væri nema með atkvæði mínu þykir mér heiður að vera þátttakandi í að skapa nýja framtíð.

Til hamingju með daginn!

Flugstjórnarklefi nútímanns

Það eru komin ansi mörg ár síðan ég sá sjónvarpsþátt með nokkurn veginn þessari yfirskrift. Ég er ekki sérstök áhugamanneskja um flug en þátturinn heillaði mig gjörsamlega og gaf mér nýja pólitíska sýn.

Þátturinn fjallaði um að frumkvöðlar flugsins, hetjur fortíðarinnar, væru að líkindum stórhættulegir í flóknum flugstjórnarklefum nútímanns. Eiginleikar gömlu frumkvöðlanna, einlyndi og kjarkur, að geta tekið áhættu þrátt fyrir viðvaranir og úrtöluraddir, vera skjótir til ákvarðana og taka þær einir, – allt voru þetta eiginleikar sem urðu til þess að maðurinn hóf sig til flugs. Núna er hins vegar í svo mörg horn að líta í flugstjórnarklefanum að það þarf athygli fleiri en eins. Að taka áhættu með farþegaþotu er ekki inni í myndinni. Frumskylda flugstjórans er að hlusta á allar aðvaranir. – Flug er sem sé samvinnuverkefni.

Eigi þetta við um flugstjórnarklefann, hvað þá með nútímaþjóðfélag? Ég fæ þess vegna alltaf pínulítið fyrir hjartað þegar ég heyri fólk kalla eftir alvöru forystu og á þá við hörkutól sem láta mannskapinn sitja og standa að vild. Nútíma verkstjórn byggist á að laða fram getu og hugmyndir allra og spinna band úr mörgum þráðum. Í heimi íþróttanna er löngu viðurkennt að liðsheild er annað og meira en summa stakra leikmanna.

Í þessu ljósi er ég hrifnari af samráði en einleik – alveg sérstaklega í stjórnmálum.

Bjargað frá pólitískri örvílnun ;)

Gömul kona benti mér á það fyrir einhverjum áratugum að viðfangsefni stjórnmála ætti að vera að leita eftir jafnvægi einstaklingsfrelsis og samábyrgðar.  Þessi einfalda en skýra sýn hefur bjargað mér frá pólitískri örvílnun.

Smám saman hefur það runnið upp fyrir mér hvernig þetta lögmál gildir ekki aðeins um klassíska togstreitu hægri og vinstri heldur velflest samskipti einstaklinga og samfélaga, allt frá heimilinu upp í alþjóðasamfélagið. Þetta er grunnregla jafnt siðferðis og stjórnmála. Ég segi ekki að viðfangsefnin séu alltaf auðveld. Nú erum við t.d. að ströggla við jafnvægi milli friðhelgi einkalífsins og gagnsæis. Það er afar viðkvæmt en mikilvægt málefni sem heyrir beint undir þetta lögmál.

Vitundin um þetta hefur gert mér auðveldara um vik að tala við fólk og virða skoðanir þess. Þótt fólk haldi fram gildi annars þáttarins á kostnað hins er svo gott að lenda ekki í að þrátta um hvort atriðið sé mikilvægara, heldur geta sagt sem svo: Jú þetta er grundvallaratriði sem ekki má horfa framhjá en við þurfum líka að horfa á fleiri þætti í samhengi.

Hitt er svo annað að við þurfum alltaf að hafa árangurinn í huga. Það er faktískt hægt að þrengja að einkarýminu án þess að það komi samfélaginu til góða. Stundum finnst mér sem teknir séu ókostirnir úr báðum áttum en kostirnir hafi gleymst, við njótum lítils samhugar, ábyrgðar eða öryggis þótt frelsi fólks séu settar verulegar skorður.

Mér er sagt að ég búi í lýðræðisríki

Hef ég í kosningum einhvern tíma séð lista þar sem ég vildi kjósa alla? – Nei. Hef ég séð lista þar sem ég vildi ekki kjósa neinn? – Tæpast. Yfirleitt held ég að mér hafi þótt frambærilegt fólk á öllum listum en ég hef aldrei – þrátt fyrir að búa í lýðræðisríki – haft rétt til að kjósa þá sem mig langaði til.

Flokkapólitík eða fulltrúa að eigin vali?

Sjálfsagt finnst fólki ég hafa tekið stórt upp í mig að kalla nútímavinnubrögð í stjórnmálum stofnanavæddan klíkuskap. En það er í rauninni stórmerkilegt fyrirbæri sálarlífsins hvernig okkur tekst að viðurkenna meingallað fyrirkomulag sem sjáfsagt, aðeins ef það er almennt tíðkað. Og það er almennt tíðkað um allan hinn vestræna heim að strax eftir kosningar sé skipt í tvö lið: Liðið sem ræður og liðið sem ræður ekki. Það er meira að segja hlutverk forsetans að stýra klíkuskapnum, hver fái að byrja að velja í stóra liðið.

En það er auðvitað sanngjarnt að spurt sé: Er hægt að gera þetta öðruvísi? Sennilega ekki ef notast er við flokkapólitík en sé fólk kosið sem einstaklingar verður þessi skipting algjörlega marklaus.

Ég hef velt því fyrir mér hvort eða hvernig persónukjör og tilvist stjórnmálaflokka geti farið saman. Ég á kannski ekki von á að það falli allsstaðar í góðan jarðveg að leggja stjórnmálaflokkana niður á einu bretti   Eðlileg millileið er líkast til að stjórnmálaflokkar geti áfram boðið fram en kjósandinn hafi rétt til að velja sér hvort heldur hann vill fólk af einum lista eða úr öllum flokkum, sem og óflokksbundna.

Yrði það flókið? Nei, ég held að nú þegar við höfum komist á bragðið með þá stórsnjöllu aðferð sem er notuð við að kjósa til stjórnlagaþings, ætti þetta ekkert að vefjast fyrir okkur.

Lögbundinn stofnanavæddur klíkuskapur

Vinnulag í stjórnmálum snýr bæði að fyrirkomulagi kosninga - og starfsháttum þings og ríkisstjórnar.

 

Ég á afar erfitt með að sætta mig við lögbundinn stofnanavæddan klíkuskap sem er óaðskiljanlegur flokkapólitík. Að það skuli álitið sjálfsagt að útiloka að miklu leyti upp undir helming löglega kjörinna fulltrúa frá þátttöku í vinnu þingsins, flokka þá sem óæðri þingmenn í minnihluta sem hafi nánast ekki annað hlutverk en að veita meirihlutanum aðhald - það hefur bæði praktísk og sálræn áhrif á störf þingsins og er náttúrlega ekkert annað en stofnanavæddur klíkuskapur. Auðvitað eiga allir kjörnir fulltrúar að sitja við sama borð.

 

Það er mikið talað um skýrari þrískiptingu valdsins. Ég sé það sem hluta af lausinni að draga úr beinum tengslum þingmanna við ríksisstjórn. En ég held að lausnin felist ekki síður í aðdraganda kosninga – kosningamenningunni –  og alveg sérstaklega persónukjöri sem myndi draga úr neikvæðum áhrifum flokkadrátta.

Kosningamenning og kostnaður við að vera í kjöri

Þar sem ég hef hlotið mitt félagslega uppeldi er óhlutbundin kosning reglan, án framboðs eða tilnefningar, og kosningaáróður er óheimill. Slíkt fyrirkomulag byggist á því að kjósandinn beri ábyrgð á að kynna sér störf og hugmyndir þeirra sem eru virkir í samfélaginu yfir lengri tíma. Kjósandinn velur fólk til þjónustu en hugmyndir um baráttu og frama eru í raun álitnar and-félagslegar. Sú gerjun sem nú á sér stað varðandi hvernig standa beri að kosningum er þróun í þessa átt og mikið fagnaðarefni

Hins vegar má öllum vera ljóst að hér er um nýja og byltingarkennda hugsun að ræða miðað við þær aðferðir sem hingað til hafa viðgengist í íslenskum stjórnmálum. Auk þess er frestur kjósenda til að kynna sér þá sem eru í kjöri afar stuttur, sérstaklega eru þeir sem ekki eru handgengnir netinu illa settir. Það er engin furða að fólk sé pínu áttavillt, frambjóðendum finnst þeir ekki hafa tækifæri til að kynna sig eins og vert væri og hefð er fyrir í samkeppnistjórnmálum. Kjósendur eru heldur ekki undir það búnir að bera sig sjálfir eftir upplýsingum eftir að hafa vanist við að vera mataðir.

Möguleikar frambjóðenda til að láta upplýsingar um sig og skoðanir sínar liggja frammi fyrir alþjóð á bloggsíðum hafa skapað nýjan vettvang fyrir stefnumót kjósenda og þeirra sem bjóða fram þjónustu sína, frambjóðendum að kostnaðarlausu. Það eitt og sér er forsenda til að gjörbreyta valmenningu við kosningar.

Ég er hvorki hissa né hneyksluð á að frambjóðendur reyni að kynna sig og stefnumál sín, m.a. með auglýsingum. Auðvitað stöndum við einhvern veginn klofvega milli gamalla og nýrra starfshátta. Ég tel hins vegar afar mikilvægt að horfa á gildi þeirra breytinga sem eru að verða og að við vinnum með breytingunum frekar en á móti.

Sjálf var ég að svara Ríkisendurskoðun um hvað það kosti mig að vera í kjöri. Svarið var í raun hálf spaugilegt en eini kostnaður minn var að borga undir ábyrgðarbréf með framboðsgögnunum mínum suður - 595 krónur.

Svör við spurningalista

Fyrir fáeinum dögum bað kjósandi okkur sem erum í kjöri til stjórnlagaþings að svara nokkrum spurningum. Aðeins var beðið um að svarað yrði með einu orði en hér á blogginu hef ég auðvitað aðstöðu til aðgera örlítið nánar grein fyrir afstöðu minni.

Viltu að landið verði eitt kjördæmi?

Svar: Ég vildi helst blandaða leið

Það er nauðsynlegt að jafna vægi atkvæða. Það gerist auðvitað sjálfkrafa ef landið er sameinað í eitt kjördæmi, en eins mætti einfaldlega fækka þingmönnum í fámennari kjördæmum og í raun er hægt að reikna fulltrúafjölda hvers kjördæmis út frá mannfjölda fyrir hverjar kosningar.

Það er nauðsynlegt að fólk úr öllum landshlutum eigi sér rödd meðal þingmanna. Meiri hluti þjóðarinnar býr á höfuðborgarsvæðinu og því gæti það gerst ef landið væri eitt kjördæmi, að fólk á landsbyggðinni ætti sér fáa eða enga málsvara á þingi.

Mín hugmynd að lausn væri að fara blandaða leið, hluti þingmanna yrði kosinn sameiginlega af öllum landsmönnum en aðrir yrðu kjörnir sem fulltrúar kjördæma. Ég hef séð setta fram svipaða hugmynd þar sem talað er um tvær deildir. Ég sé hins vegar enga ástæðu til annars en að allir þingmenn störfuðu saman í einni deild eins og verið hefur.

Viltu að ríkið veiti einu trúfélagi forréttindi umfram önnur?

Svar: Nei            

Ég vil þó taka fram að ég tel að við endurreisn samfélagsins þurfi markvisst að vinna með siðræna færni og samfélagsvitund. Ábyrg þátttaka trúfélaga og annarra lífsskoðunarfélaga skiptir þar miklu máli og tryggja þarf starfsskilyrði þeirra þótt fallið verði frá núverandi tengslum ríkis og þjóðkirkju. - Mér finnst spurningin raunar nokkuð leiðandi. Þegar mikill meiri hluti þjóðarinnar tilheyrir einu trúfélagi verður staða þess óhjákvæmilega önnur. Ég vil virða þjóðarvilja í þessu máli.

Viltu að almenningur eigi allar náttúruauðlindir

og njóti arðs af þeim?           

Svar: Í stórum dráttum já           

Ég tel land raunar til náttúruauðlinda en tel t.d. eðlilegt að bændur geti átt jarðir sínar. Mér þætti þó vert að skoða hvernig hægt sé að koma í veg fyrir að land eða landbúnaðarkvóti geti safnast á fárra hendur. Eignaupptaka (eins og í þjóðlendumálinu) ætti hins vegar ekki að eiga sér stað bótalaust.

 

Viltu að vernd umhverfis og náttúru verði höfð að leiðarljósi

við allar framkvæmdir?

Svar: Já

Ég vil forðast öfga arðráns og friðunar. Skilgreina þarf hvað eigi að friða en nýta annað á sjálfbæran hátt.

 Viltu að öll orkufyrirtæki séu í eigu almennings?

Svar: Nei            

Ég tel rétt að helstu auðlindirnar séu í eigu almennings og stjórnvöld stýri nýtingu þeirra í almannaþágu. Ég vil ekki útiloka að fyrirtæki geti verið í einkaeigu en stjórnvöld verða að sjálfsögðu að setja slíkri starfsemi lagaramma. 

Viltu að Ísland verði áfram aðili að Atlandshafsbandalaginu?

Svar: Nei            

Ég vildi sjá friðargæslu Sameinuðu þjóðanna eflda til að halda uppi alþjóðalögum og friði, með það að markmiði að varnar- eða hernaðarbandalög verði lögð niður. Þótt það sé ekki á færi íslenskra stjórnvalda að koma því í kring ;) þætti mér eðlilegt að þau ynnu út frá þessu sjónarmiði.

Viltu að Ísland gerist aðili að Evrópusambandinu

náist hagstæðir samningar?

Svar: Óviss         

Þarna er svo margt sem mælir bæði með og á móti að ég er hreinlega ekki búin að gera þetta upp við mig. Mér finnst mikilvægt að umsóknarferlið sé klárað, enda betra að hafa sem gleggstar upplýsingar til að taka afstöðu út frá.

Þarf fólk í öllum landshlutum að eiga fulltrúa á þingi?

Í umræðunni um að landið eigi að vera eitt kjördæmi hef ég séð því haldið fram að það sé til marks um óþarfa togstreitu landsbyggðar og þéttbýlis að skipta landinu í fleiri en eitt kjördæmi. Nær væri að tryggja rétt landsbyggðarinnar í stjórnarskrá en svo getum við öll verið í sama kjördæminu og þá myndu allir þingmenn taka tillit til dreifbýlis. - Hvaða rétt landsbyggðarinnar ætli sé verið að tala um ef þau réttindi að eiga fulltrúa á þingi eru álitin óþörf?

Í samkeppnispólitík (sem ég óttast að verði stunduð enn um sinn) er vænlegra til árangurs að höfða til meirihluta en minnihluta. Þess vegna er ekki aðeins hugsanlegt að stundum fengi landsbyggðarfólk fáa eða jafnvel enga fulltrúa, heldur ekki síður að þeir sem sætu við stjórnvölinn sinntu mun betur þörfum meirihlutans.

Vissulega er það meðal minna heitustu óska að stjórnmálaumræða færist  frá baráttu og karpi yfir í samráð. En jafnvel við slíkar kjöraðstæður er mikilvægt að samræðan fari fram frá ólíkum sjónarhornum. Það gerir hana frjórri og til verða lausnir sem enginn einn í hópnum sá fyrir.

Það er ekki af mannvonsku sem fólk sér fyrst og fremst sína eigin hlið. Það er einfaldlega mannlegt. Auðvitað þekkjum við og skiljum best það sem við sjálf lifum og hrærumst í. Vitneskja er heldur ekki nóg til skilnings. Við vitum um fátækt, hungur og óréttlæti í heiminum en gerum sáralítið í því. Leggjum ekki einu sinni á okkur að leita leiða til úrbóta. En ef slíkt stendur okkur nærri, þegar eitthvað snertir okkur, þá bregðumst við frekar við. Vegna þessa mannlega eðlis er mikilvægt að sem flestir eigi fulltrúa þar sem rætt er um þjóðmálin og ákvarðanir teknar.

Á landið að vera eitt kjördæmi?

Það er nauðsynlegt að jafna vægi atkvæða. Það gerist auðvitað sjálfkrafa ef landið er sameinað í eitt kjördæmi, en eins mætti einfaldlega fækka þingmönnum í fámennari kjördæmum og í raun er hægt að reikna fulltrúafjölda hvers kjördæmis út frá mannfjölda fyrir hverjar kosningar.

 

Það er nauðsynlegt að fólk úr öllum landshlutum eigi sér rödd meðal þingmanna. Meiri hluti þjóðarinnar býr á höfuðborgarsvæðinu og því gæti það gerst ef landið væri eitt kjördæmi, að fólk á landsbyggðinni ætti sér fáa eða enga málsvara á þingi.

 

Mín hugmynd að lausn væri að fara blandaða leið, hluti þingmanna yrði kosinn sameiginlega af öllum landsmönnum en aðrir yrðu kjörnir sem fulltrúar kjördæma. Ég hef séð svipaða hugmynd þar sem gert er ráð fyrir tveimur deildum. Ég sé hins vegar enga ástæðu til annars en að allir þingmenn starfi saman í einni deild eins og verið hefur.

Ég veit að það eru fleiri fletir á þessu máli en þetta þykja mér vera aðalatriðin.